Lira korbowa to niezwykły instrument, który swoją świetność przeżywał w epoce renesansu. Jej delikatne, melancholijne brzmienie oczarowywało arystokrację i królewskie dwory Europy, w tym słynny dwór Elżbiety I Tudor w Anglii. Jak doszło do powstania tego wyjątkowego instrumentu i dlaczego zyskał aż taką popularność wśród możnowładców epoki?
Historia liry korbowej
Początki liry korbowej w renesansie
Lira korbowa powstała w XV wieku we Włoszech i szybko rozprzestrzeniła się po Europie, stając się jednym z ulubionych instrumentów arystokracji. Jej nazwa pochodzi od korby, za pomocą której obracało się koło tarcia napędzające struny. Początkowo lira miała od 3 do 5 strun, z biegiem czasu ich liczba zwiększała się do 7, a nawet 10. Struny wykonywano ze srebra lub jedwabiu. Dźwięk wydobywano pocierając je kołem tarcia pokrytym żywicą. Lira miała ciepły, melancholijny ton, który idealnie nadawał się do wykonywania ballad i madrygałów.
Popularność liry na dworach królewskich
W XVI-XVII wieku lira korbowa była niezwykle popularna na dworach królewskich i arystokratycznych całej Europy. Szczególnie upodobali ją sobie władcy i możni Anglii, zwłaszcza za panowania Elżbiety I. Umiejętność gry na lirze uważano za oznakę wyrafinowania i kunsztu. Zamożni mecenasie zatrudniali wirtuozów liry, aby grali dla nich prywatne koncerty. Najsłynniejsi kompozytorzy epoki, m.in. John Dowland, pisali utwory na lirę korbową.
Upadek zainteresowania lirą korbową
W XVIII wieku popularność liry korbowej zaczęła stopniowo zanikać. Na scenie pojawiły się nowe, ulepszone instrumenty, takie jak skrzypce, altówka czy wiolonczela. Ich możliwości techniczne i brzmieniowe przewyższały lirę korbową. Dodatkowo nastąpiła zmiana gustów muzycznych - liry nie pasowała już do dynamiki klasycyzmu i romantyzmu. Ostatni znany wirtuoz liry korbowej, Thomas Mace, zmarł w 1708 r. Od tego czasu instrument popadł w niemal całkowite zapomnienie.
Budowa i brzmienie liry korbowej
Struktura i części instrumentu
Lira korbowa miała kształt niewielkiego trójkąta lub trapezu. Podstawowymi jej częściami była płaska pudło rezonansowe, koło tarcia napędzane korbką oraz główka z kołkami do nawijania strun. Struny były zamocowane wzdłuż dłuższego boku pudła rezonansowego. Obracanie korbką powodowało tarcie strun o pokryte żywicą koło, wytwarzając dźwięk. Lirę trzymano na kolanach lub zawieszano na szyi na specjalnym pasku.
Barwa dźwięku liry korbowej
Brzmienie liry korbowej było niezwykle ciepłe, delikatne i melancholijne. Miała bardzo miękki, śpiewny ton, który idealnie nadawał się do wykonywania madrygałów i ballad. Jej głośność była raczej kameralna. Dźwięk liry był porównywany do ludzkiego głosu - mówiono, że "śpiewa". Umiejętni lutniści potrafili wydobyć z niej pełnię subtelnych odcieni dynamicznych i emocjonalnych.
Strojenie liry korbowej
Liry korbowe najczęściej strojono diatonicznie. Najpopularniejszy był strój G-d-g-h-d'-fis'-g'. Często stosowano też odmienne strojenia, np. F-c-f-a-c'-e'-f', dostosowane do wokalnego zakresu wykonawcy lub charakteru utworu. Lutniści potrafili także grać utwory w tonacjach molowych, zmieniając nastawienie kołków. Umiejętność szybkiej zmiany stroju była ważną cechą wirtuoza liry korbowej.
Czytaj więcej: Eksperymentalne instrumenty XX wieku - awangarda brzmieniowa
Gra na lirze korbowej
Technika gry na lirze korbowej
Gra na lirze korbowej wymagała wielkiego kunsztu i precyzji. Aby wydobyć dźwięk, wykonawca obracał korbką, pocierając nią struny o koło tarcia. Drugą ręką delikatnie dotykał strun, przygryzając je na gryfie w określonych miejscach, aby wydobyć pożądaną melodię. Najważniejsze było precyzyjne dawkowanie siły tarcia i szybkości ruchu koła, aby uzyskać niuanse dynamiki i wyrazu muzycznego.
Repertuar i utwory na lirę korbową
Na lirę korbową komponowano przede wszystkim wokalne utwory, takie jak madrygały, ballady czy lamenty. Była także wykorzystywana jako instrument solowy. Popularnym gatunkiem były fantazje - wirtuozowskie utwory pozwalające zaprezentować możliwości techniczne instrumentu i kunszt wykonawcy. John Dowland skomponował wiele fantazji na lirę korbową, które były niezwykle trudne technicznie.
Wirtuozi gry na lirze korbowej
W epoce renesansu wielu kompozytorów było zarazem błyskotliwymi wirtuozami liry korbowej. Do najsłynniejszych należeli Włoch Pietrobono z Ferrary oraz Anglik John Dowland. Ich kompozycje na lirę cechowała wirtuozeria, złożone figuracje i skomplikowana technika. Ostatnim znanym wirtuozem był Thomas Mace, który zdobył sławę jako wykonawca fantazji na lirze korbowej na dworze Karola II.
Lira korbowa na dworze Elżbiety I
Elżbieta I miłośniczką liry korbowej
Królowa Elżbieta I Tudor, władczyni renesansowej Anglii, była wielką pasjonatką i mecenaszką sztuki. Szczególnie upodobała sobie lirę korbową i zatrudniała cały zespół wirtuozów tego instrumentu. Często urządzała wieczory muzyczne, podczas których jej ulubieni lutniści grali dla niej fantazje i transkrypcje madrygałów. Obecność lirników była nieodłącznym elementem uroczystości na dworze Elżbiety I.
Wykonawcy liry dla królowej
Wśród lutnistów zatrudnionych przez Elżbietę I byli najwięksi wirtuozi tamtych czasów. Służyli jej m.in. Charles Paget oraz Cesare Bendinelli - włoski kompozytor, który osiadł w Anglii. Jednak najwybitniejszym lirnikiem Elżbiety był John Dowland. Ten genialny kompozytor i wirtuoz napisał wiele fantazji na lirę specjalnie z myślą o występach dla królowej.
Znaczenie liry dla kultury dworskiej
Lira korbowa odgrywała ważną rolę w kulturze dworu Elżbiety I. Jej delikatny, intymny ton idealnie nadawał się do prywatnych koncertów w komnatach. Elżbieta uwielbiała ten melancholijny instrument, który pozwalał jej oderwać się od spraw państwowych i zrelaksować przy muzyce. Mecenat królowej przyczynił się do rozwoju sztuki gry na lirze i powstania arcydzieł literatury na ten instrument.
Odrodzenie zainteresowania lirą korbową
Współczesne wykonania muzyki renesansowej
Choć w XVIII wieku lira korbowa popadła w zapomnienie, obecnie przeżywa swoje odrodzenie. Wraz z rosnącą popularnością historycznego wykonawstwa coraz częściej słychać jej brzmienie na estradach. Współcześni lutniści i zespoły specjalizujące się w muzyce dawnej chętnie sięgają po renesansowy repertuar na lirę korbową, przywracając życie temu wyjątkowemu instrumentowi.
Rekonstrukcje historycznych lir korbowych
Aby móc autentycznie wykonywać stare kompozycje, muzycy posługują się rekonstrukcjami historycznych egzemplarzy liry korbowej. Wykorzystując ryciny, opisy i zachowane fragmenty, budowane są kopie lir sprzed wieków. Pozwala to zgłębić tajniki dawnej techniki gry i wiernie odtworzyć oryginalne brzmienie instrumentu.
Nauka gry na lirze korbowej
W niektórych uczelniach artystycznych można obecnie podjąć naukę gry na renesansowej lirze korbowej. Studenci poznają budowę, historię i repertuar związany z tym instrumentem. Ćwiczą trudną, zapomnianą technikę liry korbowej, aby móc wykonywać utwory epoki w sposób możliwie najwierniejszy pierwowzorom. Dzięki temu dawna sztuka gry na tym niezwykłym instrumencie jest kultywowana i przekazywana młodszym pokoleniom.
Znaczenie liry korbowej dla historii muzyki
Miejsce liry korbowej w instrumentarium
Choć lira korbowa nie przetrwała próby czasu, odegrała istotną rolę w rozwoju instrumentów smyczkowych. Była jednym z pierwszych chordofonów wyposażonych w koło tarcia do wydobywania dźwięku ze strun. Jej konstrukcja stanowiła inspirację dla późniejszych instrumentów z rodziny lutni.
Wpływ liry na rozwój innych instrumentów
Uważa się, że lira korbowa miała znaczący wpływ na powstanie skrzypiec i innych instrumentów smyczkowych. Koło tarcia zastosowane w konstrukcji liry dało początek późniejszemu smyczkowi. Również sposób trzymania i grania na tym instrumencie stał się wzorcem dla skrzypków. Dlatego lirę korbową można uznać za jednego z protoplastów skrzypiec.
Dziedzictwo brzmieniowe liry korbowej
Co prawda oryginalne brzmienie liry korbowej odeszło w zapomnienie na długie stulecia, jednak jej ciepły, melancholijny ton do dziś fascynuje słuchaczy. Renesansowa lira na trwałe wpisała się do historii instrumentów muzycznych jako symbol minionej epoki. Dzięki współczesnym rekonstrukcjom możemy ponownie usłyszeć ten niezwykły, "śpiewny" dźwięk, który zachwycał królową Elżbietę i dwory renesansowej Europy.
Tagi
Udostępnij
