Mandolina i mandola to charakterystyczne instrumenty strunowe, które od wieków są nieodłącznym elementem włoskiej muzyki ludowej. Ich specyficzne, perliste brzmienie nadaje niepowtarzalnego kolorytu wielu tradycyjnym pieśniom i tańcom, a zarazem stanowi istotny wyróżnik włoskiego folku. Historia tych instrumentów jest długa i barwna, sięgając czasów średniowiecza. W ciągu stuleci mandolina i mandola ewoluowały, zyskały różne odmiany i zastosowania, ale wciąż pozostały ważną częścią kultury muzycznej Italii.
Historia mandoliny i mandoli we Włoszech
Pierwsze wzmianki o instrumentach przypominających mandolinę pochodzą z XVII wieku. Były to lutnie o metalowych strunach, strojonych na kwinty, nazywane wówczas viguelami. Ze względu na niewielkie rozmiary zdobyły popularność wśród wędrownych artystów. W XVIII wieku pojawiła się czterostronna mandola neapolitańska z podwójnymi strunami melodycznymi, uważana za protoplastę nowożytnej mandoliny. W tym czasie instrumenty tego typu rozprzestrzeniły się po całych Włoszech, stając się ulubionym narzędziem ludowych muzykantów. W drugiej połowie XVIII wieku lutnicy zaczęli udoskonalać konstrukcję mandoliny, zwiększając liczbę strun i wprowadzając metalowe struny melodyczne. Tak powstała nowoczesna, ośmiostronna mandolina neapolitańska. W XIX wieku nastąpił prawdziwy boom na mandolinę w całej Europie. Powstawały orkiestry mandolinowe, komponowano specjalny repertuar, a największą sławę zdobyły zespoły mandolinistów z Neapolu. W XX wieku popularność mandoliny nieco zmalała, ale instrument ten wciąż był obecny w muzyce ludowej Italii.
Budowa i brzmienie mandoliny i mandoli
Pudło rezonansowe
Mandolina i mandola mają pudło rezonansowe w kształcie gruszki, wykonane tradycyjnie z drewna. Najczęściej stosowane gatunki to palisander, cedr i świerk. Pudło rezonansowe składa się z wypukłego wierzchniego płyty, dolnej płyty z otworem rezonansowym oraz bocznych ścianek. Mandolina ma zwykle pudło mniejsze od mandoli. Ściany i płyty wyginane są w specjalnej formie dla uzyskania odpowiedniego kształtu.
Struny i strojenie
Mandolina ma zazwyczaj 8 strun metalowych ułożonych parami. 4 struny melodyczne strojone są w kwintach, zaś 3 struny burdonowe tworzą akord. Mandola ma zwykle 6 strun, również parami, strojonych podobnie. Dawniej stosowano struny jelitowe, obecnie używa się strun metalowych ze stali lub stopów metali. Struny burdonowe najczęściej strojone są w kwintach G-D-A.
Techniki gry
Na mandolinie i mandoli gra się techniką plektrum. Muzyk trzyma plektrum w prawej ręce i szarpie nim struny melodyczne, podczas gdy palce lewej ręki dociskają struny do progów, wydobywając dźwięki. Struny burdonowe brzmią cały czas, tworząc akompaniament. Możliwe jest również granie palcami bez plektrum oraz wykorzystanie efektu tremolo za pomocą rytmicznego uderzania plektrum.
Mandolina i mandola w muzyce ludowej
Wykorzystanie w taranteli i innych tańcach
Mandolina i mandola są nieodłącznym elementem tradycyjnych włoskich tańców, takich jak tarantela, tarentella, saltarello czy pizzica. Szybkie rytmy i wirtuozerskie melodie grania na tych instrumentach dodają tańcom charakterystycznego temperamentu. Muzycy często improwizują, by podkreślić nastrój i ekspresję tańca.
Rola w zespołach ludowych
W typowych włoskich zespołach grających muzykę ludową mandolina i mandola pełnią funkcję instrumentów prowadzących. Często występują w połączeniu z takimi instrumentami jak gitara, akordeon, skrzypce czy tamburello. Dostarczają charakterystycznego brzmienia i rytmu, a także wykonują partie solowe.
Charakterystyczne brzmienie
Metalowe struny mandoliny i mandoli mają jasne, przenikliwe i perliste brzmienie. Połączenie dźwięków strun melodycznych i burdonowych tworzy niepowtarzalny efekt. Dodatkowo instrumenty te dobrze znoszą głośne granie i szybkie rytmy, dzięki czemu świetnie sprawdzają się w porywających melodiach tanecznych.
Znane odmiany mandoliny włoskiej
Neapolitańska mandolina
Najbardziej znany typ to ośmiostrunowa mandolina neapolitańska z podwójnymi strunami melodycznymi. Wyróżnia się metalowymi strunami, dużą głośnością i mocnym brzmieniem. Stosowana głównie w muzyce ludowej Południa.
Rzymska mandolina
Mniejsza, cichsza i bardziej miękko brzmiąca. Ma pojedyncze struny melodyczne. Była popularna wśród rzymskich serenadzistów i trubadurów.
Mediolańska mandolina
Odmiana z Lombardii, pośrednia między neapolitańską a rzymską. Łączy cechy obu typów. Stosowana w północnych regionach Włoch.
Wpływy mandoliny i mandoli na inne gatunki
Mandolina w muzyce klasycznej
Kompozytorzy tacy jak Vivaldi, Beethoven czy Britten wykorzystywali brzmienie mandoliny w koncertach, sonatach i utworach orkiestrowych. Stworzono także specjalny repertuar klasyczny na mandolinę solo i zespoły mandolin.
Mandola w jazzie i rocku
Mandola stała się popularna w jazzie dzięki cieplejszemu od skrzypiec brzmieniu. Grają na niej tacy artyści jak David Grisman. Pojawia się też w rocku (np. zespół Jethro Tull).
Wykorzystanie w muzyce filmowej
Włoscy kompozytorzy filmowi, jak Nino Rota czy Ennio Morricone, chętnie sięgali po mandolinę, by oddać koloryt swojego kraju. Można ją usłyszeć w muzyce do Ojca Chrzestnego, Misji i wielu innych produkcji.
Współczesna rola i popularność mandoliny
Edukacja muzyczna i nauka gry
Mandolina nadal jest obecna w programach nauczania gry na instrumentach we Włoszech. Istnieją szkoły muzyczne specjalizujące się w nauce gry na mandolinie dla dzieci i dorosłych.
Artyści i zespoły grające na mandolinie
Współcześnie mandolinę wykorzystują tacy artyści jak np. Avi Avital (muzyka klasyczna) czy zespoły La Maschera (folk) i Tre Martelli (jazz). Nadal jest popularna w zespołach ludowych.
Mandolina jako symbol włoskiej kultury
Choć nieco mniej popularna niż kiedyś, mandolina wciąż kojarzona jest ze słoneczną Italią i jej folklorem. Można ją zobaczyć na wielu obrazach i rzeźbach. Jest ważną częścią włoskiego dziedzictwa kulturowego.
Podsumowanie
Mandolina i mandola stanowią nieodłączny element włoskiej tradycji muzycznej od setek lat. Ich charakterystyczne, jasne i perliste brzmienie wnosi unikalny koloryt do ludowych pieśni i tańców. Instrumenty te przeszły długą ewolucję – od prostych lutni po nowoczesne, udoskonalone mandoliny. Dzięki nim włoska muzyka ludowa nabrała swoistego temperamentu i energii. Wpłynęły także one na wiele innych gatunków, od muzyki klasycznej po filmową. Dzisiaj mandolina i mandola wciąż są symbolem włoskości, chętnie wykorzystywanym przez artystów poszukujących autentycznego folkowego brzmienia.
